DZINKIEWICZ A. Deportacje wpisane w natur? systemu

Rzeczpospolita 02-04-2008

Bartosz Marzec: – Kto i kiedy wyda? polecenie wyw?zki polskiej ludno?ci cywilnej z Kres?w?

Anna Dzienkiewicz: – Decyzj? o ka?dej deportacji podejmowa?y najwy?sze w?adze ZSRR, przez kilka tygodni uchwalano coraz bardziej szczeg??owe postanowienia i dyrektywy. 10 pa?dziernika 1939 r. szef NKWD, ludowy komisarz spraw wewn?trznych ?awrientij Beria wyda? dyrektyw? dla komisarzy ludowych spraw wewn?trznych Bia?oruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i Ukrai?skiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Iwana Sierowa i ?awrientija Canawy. Dotyczy?a ona post?powania wobec osadnik?w, kt?rych w?adze sowieckie uznawa?y za wrog?w ustroju sowieckiego. Projekt wysiedlenia osadnik?w przedstawi? Beria w pi?mie z 2 grudnia 1939 r. skierowanym do sekretarza KC WKP(b) J?zefa Stalina. 5 grudnia 1939 r. zosta?a podj?ta Uchwa?a Rady Komisarzy Ludowych ZSRR nr 2010-558ss w sprawie wysiedlenia osadnik?w z zachodnich obwod?w USRR i BSRR. 2 marca 1940 r. zosta?a podj?ta uchwa?a o kolejnych deportacjach, kt?re nast?pi?y w kwietniu i czerwcu tego samego roku.

Kiedy rozpocz??y si? masowe represje wobec polskiej ludno?ci?

Masowe represje zacz??y si? aresztowaniami po zaj?ciu 17 wrze?nia 1939 r. wschodnich teren?w drugiej Rzeczypospolitej. W 1940 roku w?adze sowieckie przeprowadzi?y trzy masowe wyw?zki. Podlega?a im ludno?? nowo utworzonych (4 grudnia 1939 r.) zachodnich obwod?w republik ukrai?skiej i bia?oruskiej. Obywatele polscy deportowani podczas ka?dej z tych akcji stanowili w ewidencji NKWD trzy odr?bne kategorie: specpieriesiele?cy-osadnicy, cz?onkowie rodzin os?b represjonowanych (w dokumentach okre?lani tak?e jako administratiwno-wys?annyje, czyli zes?ani w trybie administracyjnym) i specpieriesiele?cy-bie?e?cy, czyli uchod?cy.

Pierwsza deportacja odby?a si? 10 lutego 1940 r. i obj??a osadnik?w – 141 tysi?cy os?b. Druga nast?pi?a 13 kwietnia. Wywieziono oko?o 61 tys. os?b, przede wszystkim cz?onk?w rodzin os?b rozstrzelanych na mocy decyzji z 5 marca. 29 czerwca 1940 r. deportowano 78 tys. ludzi, przede wszystkim uchod?c?w.

W maju i czerwcu 1941 r. odby?a si? czwarta deportacja, kt?ra opr?cz obywateli polskich obj??a mieszka?c?w radzieckich republik: mo?dawskiej, litewskiej, ?otewskiej i esto?skiej, a tak?e mieszka?c?w zachodnich obwod?w Ukrainy i Bia?orusi. Wywiezieni w?wczas stanowili w ewidencji NKWD kategori? ssylnoposiele?c?w. Bardzo trudno z tej kategorii wyodr?bni? Polak?w, szacuje si?, ?e grupa ta mog?a stanowi? 34 tys. os?b. Szczeg??owe informacje o deportacjach mo?na znale?? w wydanych przez KART? tomach „Indeksu” pt.: „Deportowani w obwodzie archangielskim” i „Deportowani w obwodzie wo?ogodzkim” ze wst?pami Aleksandra Gurjanowa. Wiele wiadomo?ci znajdziemy te? w ksi??ce IPN „Deportacje obywateli polskich z zachodniej Ukrainy i zachodniej Bia?orusi w 1940 roku”.

– Dok?d deportowano tych ludzi?

– Zostali osadzeni w 13 obwodach, dw?ch krajach i czterech republikach autonomicznych (ASRR), wchodz?cych w sk?ad Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Radzieckiej oraz o?miu obwodach Kazachskiej SRR. Najwi?cej, 55 tys. Polak?w, przebywa?o w obwodzie archangielskim. 27,5 tys. os?b wys?ano do obwodu swierd?owskiego, do Komi ASRR – 20 tys., do obwodu mo?otowskiego (obecnie obw?d permski) – 11 tys., a do obwodu omskiego – 9 tys. Wed?ug dokumentacji sowieckiej liczba deportowanych obj??a oko?o 320 tys. obywateli polskich.

Osadnik?w deportowano do Kraju Krasnojarskiego, obwodu swierd?owskiego, Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Komi, obwod?w irkuckiego, permskiego, wo?ogodzkiego, omskiego, Kraju A?tajskiego, obwodu nowosybirskiego, gorkowskiego, czelabi?skiego, czka?owskiego i Baszkirskiej ASRR. Ponadto osadnicy zostali wywiezieni do obwod?w Kazachskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej: akmoli?skiego, paw?odarskiego, semipa?aty?skiego i kustanajskiego. Najliczniejsz? grup? bie?e?c?w osadzono w obwodzie nowosybirskim (prawie 22 tysi?ce os?b), drugie miejsce pod wzgl?dem liczebno?ci przyby?ych zajmowa? obw?d archangielski, nast?pne – Komi ASRR, obw?d swierd?owski, Maryjska ASRR, obw?d wo?ogodzki, Kraj A?tajski, Jakucka ASRR, obw?d irkucki i mo?otowski, Kraj Krasnojarski, obw?d omski, gorkowski i czelabi?ski.

Jak wygl?da?y takie wyw?zki?

Deportacje by?y starannie przygotowywane. Spisy os?b podlegaj?cych lutowej wyw?zce zosta?y przygotowane przed ko?cem stycznia 1940 r. na mocy dyrektywy NKWD ZSRR nr 5648/B, podpisanej przez ludowego komisarza Beri? 19 grudnia 1939 r. Do 5 stycznia 1940 r. mia?a by? sporz?dzona dok?adna ewidencja wszystkich osadnik?w i cz?onk?w ich rodzin. We wszystkich obwodach przed operacj? wywo?enia rodzin sformowano trzyosobowe grupy operacyjne (tr?jki NKWD), kt?re mia?y bezpo?rednio wysiedla? rodziny osadnik?w i le?nik?w, a nast?pnie konwojowa? je do punkt?w zbornych, z kt?rych wysiedle?cy mieli by? dowiezieni na stacje kolejowe i za?adowani do wagon?w.

Grupami operacyjnymi dowodzili funkcjonariusze operacyjni NKWD i milicji, na dw?ch pozosta?ych cz?onk?w wyznaczano pracownik?w terenowych organ?w w?adzy i komitet?w partii, podoficer?w i szeregowych ?o?nierzy wojsk NKWD oraz cz?onk?w Gwardii Robotniczej lub miejscowych milicjant?w. Grupy operacyjne podlega?y tr?jkom odcinkowym. Ka?dej grupie przydzielano do pomocy od dw?ch do czterech „aktywist?w wiejskich”, kt?rzy mieli przejmowa? i zabezpiecza? mienie wysiedlanych rodzin.

Wspomnienia deportowanych daj? obraz prawdziwej apokalipsy. W nocy przychodzi?o do domu trzech sowieckich funkcjonariuszy. Informowa? jak wiele maj?tku mo?na ze sob? zabra? i ile czasu zosta?o do opuszczenia domu. Kazali wsiada? na sanie. Potem rodzin? kierowano do punktu zbornego, najcz??ciej szko?y czy dworca. Mo?emy to sobie wyobrazi?: noc, trzaskaj?cy mr?z, p?acz dzieci. Nie wszyscy rodzice potrafili poradzi? sobie z groz? sytuacji. Zdarza?o si?, ?e ojcowie w ci?gu kilku chwil zupe?nie siwieli, za?amywali si? nerwowo. Z zachowanych relacji wynika, ?e kobiety by?y zwykle silniejsze psychicznie.

Ta noc traumatycznie zapisa?a si? w pami?ci nawet bardzo ma?ych dzieci.Funkcjonariusze NKWD co kilka godzin zdawali Berii meldunki z akcji. Lektura tych dokument?w jest wstrz?saj?ca. Sowieci cz?sto w spos?b brutalny dopytywali si? deportowanych o brakuj?cych cz?onk?w rodziny. Ale znane s? te? przypadki ludzkiego traktowania wysiedlanych przez funkcjonariuszy. Czasem na skutek wyw?zki bliscy sobie ludzie zostawali rozdzieleni. Na pr??no dopytywali si?, co si? sta?o z rodzicami czy rodze?stwem...

Jaka by?a przyczyna masowych deportacji?

Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. W przypadku deportacji z Kres?w Wschodnich oficjalnie nie by?o kryterium narodowo?ciowego. Masowe represje, w tym przesiedlenia i deportacje, by?y wpisane w zasady dzia?ania systemu komunistycznego – represje i terror traktowano jako instrument rozwi?zywania problem?w politycznych i spo?ecznych. Z pewno?ci? chodzi?o te? o destrukcj? struktur i wi?zi spo?ecznych, niszczenie zal??k?w ewentualnego oporu spo?ecznego.

Mo?liwy, ale raczej w?tpliwy (wywo?ono przecie? tak?e dzieci i starc?w) by? r?wnie? czynnik ekonomiczny. Ludzi deportowano do p??nocnych teren?w Rosji europejskiej, na Syberi?, do Kazachstanu, Uzbekistanu. Tam nikt nie pojecha?by do pracy z w?asnej woli. Wysiedlenie osadnik?w (zar?wno wojskowych, jak i cywilnych oraz pracownik?w s?u?by le?nej) niew?tpliwie mia?o na celu usuni?cie znacz?cej grupy spo?ecznej, kt?ra mog?a stan?? na przeszkodzie sowietyzacji zagarni?tych teren?w i by? oparciem dla polskiego ruchu oporu. Mo?na przypuszcza?, ?e by?a to te? zemsta Stalina za dotkliw? dla Sowiet?w kl?sk? 1920 r. Wielu polskich wojskowych, dawnych legionist?w, w uznaniu zas?ug otrzymywa?o ziemi? na Kresach. Komuni?ci postanowili wi?c pozby? si? „polskich pan?w”.

Kolejna fala deportacji przysz?a w kwietniu w 1940 r.

Niestety, brak dokumentacji dotycz?cych tych akurat wydarze?. KARTA otrzyma?a informacje, ?e dokumenty NKWD z tego czasu si? nie zachowa?y. Wiadomo, ?e ludzi wywo?ono wtedy do Kazachstanu.

Natomiast w czerwcu 1940 r. deportowano bie?e?c?w (uchod?c?w z teren?w zaj?tych przez wkraczaj?ce w 1939 roku wojska niemieckie). Jak pisze Gurjanow, mia?o to s?u?y? „ochronie granicy pa?stwowej w zachodnich obwodach USRR i BSRR”. Chodzi?o te? „o oczyszczenie przy??czonych teren?w z elementu potencjalnie nielojalnego wobec Zwi?zku Radzieckiego”. Sowieci chcieli poza tym „roz?adowa?” przepe?nione miasta w zachodnich obwodach, w kt?rych, na skutek wielkiego nap?ywu uchod?c?w po wrze?niu 1939 r., brakowa?o mieszka?, pracy, ?ywno?ci i artyku??w przemys?owych.

Do kolejnego dramatu dosz?o w maju 1941 r. i w czerwcu, tu? po ataku Niemiec na ZSRR 22 czerwca tego roku.

Podczas ewakuacji wi?zie? Sowieci dokonywali masowych egzekucji. Wi??ni?w zabijano r?wnie? w czasie konwojowania. W tym okresie rozstrzelano co najmniej 10 tysi?cy os?b.

Nast?pna fala represji nast?pi?a po wkroczeniu Armii Czerwonej na wschodnie ziemie II Rzeczypospolitej w 1944 roku. Sowieci postanowili „oczy?ci? ty?y”. Represje dotkn??y tysi?cy obywateli polskich, w tym licznych ?o?nierzy Armii Krajowej. Te osoby przetrzymywano bez wyroku, jako internowanych, w obozach, kt?re od ?agr?w r??ni?y si? brakiem kryminalist?w. Natomiast re?im i warunki ?ycia by?y niemal identyczne. Najwi?ksze skupiska internowanych znajdowa?y si? w Borowiczach, Ostaszkowie, pod Riazaniem i na Uralu.

Czy Polacy w por?wnaniu z innymi narodowo?ciami byli szczeg?lnie represjonowani?

– Niew?tpliwie Polacy byli jedn? z liczniejszych grup obj?tych masowymi represjami politycznymi. W dotychczasowych badaniach ustalono szacunkow? liczb? 570 tys. represjonowanych od 17 wrze?nia 1939 r. do lat 50.

Jak ustala si? liczby represjonowanych?

O?rodek KARTA prowadzi program „Indeks Represjonowanych” od 20 lat (od stycznia 1988 r.). Jego celem jest imienne dokumentowanie los?w Polak?w i obywateli polskich II Rzeczypospolitej innych narodowo?ci represjonowanych przez organy pa?stwowe ZSRR po 17 wrze?nia 1939 r. Od 2002 r. prace „Indeksu” obj?te s? patronatem Instytutu Pami?ci Narodowej, kwerendy krajowe i prace weryfikacyjno-por?wnawcze wsp??finansuje Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy?szego. Prowadzone za po?rednictwem Stowarzyszenia Memoria? prace dokumentacyjne na Wschodzie (kwerendy w archiwach, komputeryzacja, wst?pna weryfikacja i opracowywanie danych) finansowane s? przez Fundacj? na rzecz Nauki Polskiej.

Pochodz?ce z r??nych ?r?de? informacje o osobach represjonowanych gromadzone s? w komputerowej bazie danych „Indeksu Represjonowanych”, kt?ra obecnie liczy ponad 843 000 rekord?w – biogram?w (przy czym jedna osoba mo?e wyst?powa? w bazie kilkakrotnie, poniewa? dane z ka?dego ?r?d?a wprowadzane s? do bazy jako oddzielny rekord).

Metoda badawcza „Indeksu” polega na zestawianiu danych sowieckich dotycz?cych okre?lonej grupy represjonowanych (taka grupa mo?e liczy? od kilku do kilkunastu tysi?cy os?b) z danymi ze ?r?de? polskich.

Informacje z archiw?w na terenie by?ego ZSRR pozyskiwane s? dzi?ki ?cis?ej wsp??pracy O?rodka KARTA z O?rodkiem Bada?, Informacji i Upowszechniania (NIPC) Memoria? w Moskwie. W przypadku uzyskania przez Memoria? dost?pu do ca?o?ciowych danych sowieckich obejmuj?cych wyodr?bnion? grup? represjonowanych (deportowanych, uwi?zionych, rozstrzelanych) w O?rodku KARTA przy znacz?cym udziale Memoria?u prowadzone s? prace weryfikacyjno-por?wnawcze. Do weryfikacji wykorzystywana jest m.in. dokumentacja repatriacyjna przechowywana w archiwach pa?stwowych oraz informacje z komputerowej bazy „Indeksu”. Dotychczas zosta?y udokumentowane imiennie losy ponad 157 000 os?b, ich biogramy figuruj? w 24 zestawieniach „Indeksu” opublikowanych w serii wydawniczej (17 tom?w). Zweryfikowane dane dost?pne s? r?wnie? w Internetowym Centrum „Indeksu Represjonowanych” na stronie www.indeks.karta.org.pl.

категории: [ ]