Gazeta Wyborcza 2008-04-26

Rozmowa z prof. Jonathanem Brentem*
Rozmawiali Piotr Nehring i Bartosz W?glarczyk

W 1950 roku w Mand?urii aresztowano niejakiego Barto?omiejewa. Zezna?, ?e Amerykanie przemycili do Moskwy ma?? bomb? j?drow? i chc? j? odpali?. Nigdy nie byli?my tak bliscy nowej wojny ?wiatowej

Panie profesorze, za najbardziej niebezpieczne momenty w historii zimnej wojny uwa?a si? kryzys kuba?ski z 1961 r., a tak?e rok 1984, gdy w?adcy ZSRR uznali, ?e prezydent Reagan zamierza ich zaatakowa?, i powa?nie rozwa?ali uderzenie wyprzedzaj?ce.

Jonathan Brent: Opowiem wam o prawie kompletnie nieznanej historii, kt?ra mia?a miejsce w czasie wojny korea?skiej [1950-53]. Ta wojna by?a wa?na tak?e dlatego, ?e Stalin mia? ju? bomb? atomow? i wiedzia?, ?e ZSRR wkr?tce dokona testu niepor?wnanie pot??niejszej bomby wodorowej, a to b?dzie oznacza?o powstanie parytetu nuklearnego mi?dzy USA i ZSRR. W rzeczywisto?ci test sowieckiej bomby wodorowej mia? miejsce w sierpniu 1953 r.

U schy?ku ?ycia, w 1947 r., Stalin rozpocz?? kolejn? fal? czystek - rozprawi? si? z organizacj? partyjn? w Leningradzie, potem w Gruzji, my?la? o aresztowaniu Mo?otowa, Berii, prawdopodobnie Chruszczowa, przygotowywa? rozpraw? z setkami tysi?cy sowieckich ?yd?w, kaza? zamyka? lekarzy, uczonych, mened?er?w.

W 1950 r. w Mand?urii zosta? aresztowany pewien Rosjanin, niejaki Barto?omiejew, kt?ry przyzna? si?, ?e pracuje dla Amerykan?w. W ?ledztwie opowiada? kompletne fantazje - ?e wsp??pracowa? z prezydentem Trumanem, z gen. Omarem Bradleyem [?wczesnym przewodnicz?cym Po??czonych Komitet?w Szef?w Sztab?w USA] oraz z prezesami Standard Oil i General Electric przy programie budowy ma?ej bomby j?drowej, kt?r? mo?na przewie?? w walizce. Co wi?cej, o?wiadczy?, ?e ta bro? zosta?a ju? przetransportowana w ci??ar?wce znad Morza Ba?tyckiego do Moskwy. Ukryta jest w piwnicach ambasady USA, znajduj?cej si? w pobli?u Kremla. Dziewi?? ?adunk?w umieszczono w rurach kanalizacyjnych. Planuje si? ich odpalenie, a eksplozja zniszczy ca?? Moskw?.

Zeznanie Barto?omiejewa by?o bardzo przydatne, gdy? mo?na je by?o wykorzysta? przeciwko USA, by doprowadzi? do konfrontacji nuklearnej ju? w 1951 r.

Co si? zdarzy?o potem? Truman wstrzyma? dzia?ania ofensywne w Korei, a Stalin nigdy nie wykorzysta? zezna? Barto?omiejewa. Jednak?e Stalin powi?za? spraw? leningradzkiej organizacji partyjnej, zeznania Barto?omiejewa i rzekomy spisek lekarzy kremlowskich - z pochodzenia ?yd?w, kt?rzy mieli zamordowa? g??wnych przyw?dc?w sowieckich, niew?a?ciwie ich lecz?c. I doszed? do wniosku, ?e lekarze oraz ?awrentij Beria [?wczesny szef NKWD], kt?rego uwa?a? wtedy za ameryka?skiego szpiega, s? w zmowie ze Stanami Zjednoczonymi, kt?re naprawd? szykuj? si? do konfrontacji nuklearnej.

W styczniu 1953 r. "Prawda" i "Izwiestia" opublikowa?y artyku?y o spisku lekarzy, kt?rzy mieli by? ameryka?sk? pi?t? kolumn? w ZSRR. Co wi?cej, w "Prawdzie" pojawi?a si? niewielka informacja, ?e Ameryka umie?ci?a agent?w na ty?ach ZSRR - co odnosi?o si? do Barto?omiejewa. Dwa miesi?ce p??niej Stalin nie ?y?.

Uwa?am, ?e Stalin zosta? zamordowany przez Beri?, prawdopodobnie z pomoc? Chruszczowa.

Beria by? wtedy szefem sowieckiego programu atomowego i doskonale wiedzia?, ?e wkr?tce dojdzie do testu sowieckiej bomby wodorowej. ?miertelnie si? tego ba?. Ba? si?, ?e Stalin zamierza u?y? tej bomby. I rzeczywi?cie, du?o wskazywa?o, ?e sprawy id? w tym kierunku - nowe czystki, Stalin podejrzewa sowieckich ?yd?w o knowania z Izraelem i USA, powraca do wojennego sposobu my?lenia. Dla jego towarzyszy do?? jasne by?o tak?e to, ?e szykuje si? wielka czystka w aparacie bezpiecze?stwa. Wiedzieli r?wnie? o budowie nowych ?agr?w na Dalekim Wschodzie.

To jest moment, kt?ry uwa?am za najbardziej niebezpieczny w ca?ej zimnej wojnie. I s?dz?, ?e przyw?dcy radzieccy byli przera?eni, bo wiedzieli, ?e w tej sprawie Stalin jest ca?kowicie nieprzewidywalny.

M?wi pan, ?e Stalin zosta? zamordowany. Czy widzia? pan wyniki sekcji zw?ok?

- Przegl?da?em te dokumenty z pewnym rosyjskim historykiem. Ich kopie pokaza?em trzem lekarzom z uniwersytetu Yale, nie m?wi?c, ?e dotycz? Stalina. Zapyta?em, na co umar? ten cz?owiek. Wszyscy uznali, ?e mo?liwe jest, i? zmar? na wylew, ale prawdopodobnie zosta? otruty. Dzi? ju? nie mo?na tego ustali?. W Moskwie badano jeszcze inne, ?ci?le tajne dokumenty dotycz?ce ?mierci Stalina. Jak mi opowiadano, eksperci, kt?rzy si? z nimi zapoznali, uznali, ?e Stalin bez w?tpienia zosta? otruty.

Po ?mierci dyktatora kremlowscy lekarze zostali zwolnieni z wi?zie?. A Winston Churchill, kt?ry bardzo dok?adnie obserwowa? to, co si? dzieje na Kremlu, w kwietniu 1953 r. wysy?a list do prezydenta Eisenhowera, w kt?rym pisze, ?e nic nie interesuje go bardziej ni? zachowanie Sowiet?w w sprawie lekarzy. Dla Churchilla by?o jasne, ?e skoro rezygnuje si? z oskar?enia lekarzy, to znaczy, ?e ZSRR nie chce ju? i?? na konfrontacj? z Zachodem. Mia? ca?kowit? racj?, gdy? ani Beria, ani Chruszczow tego nie chcieli. Zale?a?o im na utrzymaniu pewnego poziomu napi?cia, ale ju? nigdy Sowieci nie zbli?yli si? do punktu, w kt?rym konflikt by?by tak bliski jak wtedy.

W 1944 r. Churchill polecia? do Moskwy i podczas rozmowy ze Stalinem przedstawi? swoj? wizj? powojennej Europy. Na papierowej serwetce napisa?, ?e wp?ywy Rosji i Zachodu w Polsce b?d? jak 60 do 40, podobnie na W?grzech, w Czechos?owacji itd. Da? t? serwetk? Stalinowi, a ten si? na niej podpisa?. W gruncie rzeczy to porozumienie na serwetce, kt?ra jest dzi? w Archiwum Narodowym w Londynie, a? do ko?ca zimnej wojny nie zosta?o z?amane. Amerykanie nie wys?ali ?o?nierzy na W?gry w 1956 r., a Sowieci nie w??czyli si? do walk w Grecji podczas wojny domowej w latach 1944-49. Dochodzi?o do konflikt?w w innych cz??ciach ?wiata - w Korei, Wietnamie, Afryce - ale w Europie nic gro?nego si? nie dzia?o. Ani ZSRR, ani USA nie chcia?y tutaj konfrontacji.

A blokada przez Sowiet?w zachodniego Berlina w 1949 r.? Czy to nie grozi?o wojn??

- Nie. Sowieci chcieli wyg?odzi? berli?czyk?w i upokorzy? Amerykan?w. Potem nie mogli uwierzy?, ?e Amerykanie potrafili uruchomi? gigantyczny most powietrzny, za pomoc? kt?rego wy?ywili i ogrzali Berlin Zachodni. Ale i?? na wojn? z tego powodu? Nie. Wtedy sytuacja by?a zupe?nie inna ni? w 1953 r., gdy Stalin by? bardzo bliski decyzji o ataku.

Ale przecie? pod koniec 1950 r. Amerykanie mieli 369 bomb atomowych, a Sowieci nie wi?cej ni? pi??. W 1953 r. te proporcje by?y podobne. Jak Stalin m?g? sobie wyobra?a?, ?e wygra wojn? nuklearn??

- W 1953 r. Stalin by? ju? paranoikiem, kt?ry traci? kontrol? nad sob?, i dlatego jego towarzysze obawiali si?, ?e nie jest w stanie dokona? na zimno kalkulacji.

W 1945 r., zaraz po zako?czeniu wojny, Stalin wys?a? naukowc?w do Hiroszimy i Nagasaki, by zbadali zniszczenia wyrz?dzone przez ameryka?skie bomby atomowe. Doszed? do wniosku, ?e spustoszenia wyrz?dzone w ZSRR przez nazist?w odpowiada?y skutkom wybuchu pi?ciu czy sze?ciu bomb. I powiedzia? sobie: skoro prze?yli?my tamto, prze?yjemy i wojn? atomow?.

Zna pan moskiewskie archiwum Stalina. Prosz? opowiedzie? o tym zbiorze.

To wielka kolekcja, licz?ca jakie? 400 tys. stron. W wi?kszo?ci tworz? j? dokumenty powsta?e za ?ycia Stalina, kt?re by?y przechowywane w jego prywatnym archiwum. Np. pisane do Stalina w grudniu 1937 r. listy Niko?aja Bucharina - g??wnego ideologa partii po ?mierci Lenina, rozstrzelanego w 1938 r.

Mo?na tam znale?? materia?y rodzinne, dyrektywy, korespondencj? wojenn? Stalina z Churchillem i Franklinem Rooseveltem, instrukcje dla Wiaczes?awa Mo?otowa dotycz?ce polityki zagranicznej, memoranda wymieniane pomi?dzy Stalinem a Niko?ajem Je?owem, szefem NKWD z okresu wielkich czystek z drugiej po?owy lat 30., zeznania przes?uchiwanych, dokumenty dotycz?ce stosunk?w z przyw?dcami zagranicznych partii komunistycznych.

I wreszcie s? tam rzeczy dla mnie najbardziej fascynuj?ce i zupe?nie kluczowe dla zrozumienia Stalina. Jego biblioteka. Niby zwyk?y zbi?r ksi??ek. Ale we?my dzie?o Trockiego po?wi?cone rewolucji rosyjskiej. Na ka?dej stronie komentarze Stalina, podkre?lenia, dopiski: "k?amca", "k?amstwa".

Albo ksi??ka z wypowiedziami Lenina dotycz?cymi rewolucji, pe?na podkre?le?, tak jakby czyta? j? student przygotowuj?cy si? do egzaminu. Wsz?dzie, gdzie Lenin m?wi o dyktaturze, na marginesach s? dopiski Stalina: "dyktatura", "dyktatura", "dyktatura". To pokazuje, jak starannie Stalin studiowa? my?li swego mistrza, z czego czerpa?, by przedstawia? si? jako wielki w?dz.

I r?kopisy. Mia?em w r?ku manuskrypt "Kr?tkiego kursu historii Wszechrosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewik?w)" - ksi??ki podpisanej przez Komitet Centralny partii, kt?rej prawdziwym autorem by?, jak wiemy, Stalin. Tekst zaproponowany przez KC nie spodoba? si? Stalinowi, wi?c poprawia? ka?d? stron? tej ksi??ki. To jest jego ksi??ka - i zarazem obraz jego samego.

Lektura "Kr?tkiego kursu" u?wiadomi?a mi, ?e gdyby Stalin urodzi? si? w USA, to zamiast sta? si? najwi?kszym masowym morderc? w dziejach Europy, m?g?by zosta? najbogatszym mened?erem w dziejach przemys?u reklamowego. Albo otworzy?by wytw?rni? filmow? w Hollywood.

Stalin mia? nies?ychanie konkretny spos?b my?lenia. Z jego zapisk?w na marginesach wida? niezwykle jasno, kto jest wrogiem. A najwa?niejsze nie jest wcale to, kto jest wrogiem, tylko - dlaczego nim jest. Ten jest wrogiem, gdy? jest oportunist?, tamten - bo jest antyleninist?, ?w - bo w skryto?ci ducha jest zwolennikiem kapitalizmu. Stalin notuje to w spos?b niezwykle konkretny i ?atwo zrozumia?y dla zwyk?ego cz?owieka.

Stalin napisa? te? prac? na temat dialektyki materialistycznej - i to naprawd? nie jest z?e. Pisa? o Feuerbachu - w Moskwie opowiadano mi, ?e pobiera? lekcje na temat Feuerbacha. Wyobra?acie sobie George'a Busha bior?cego lekcje filozofii Feuerbacha?

Fascynuj?ce jest przyjrzenie si? temu, jak Stalin czyta? Lenina, Trockiego, jego komentarzom do tekst?w Bucharina, kt?rego intelekt niezwykle szanowa?. Stalin by? ideologiem, wierzy? w prymat ideologii, w prymat s?owa. Z tych zapisk?w wy?aniaj? si? idee, z powodu kt?rych mordowa?. Bo Stalin mordowa? nie z powodu polityki, lecz ideologii.

Czy ca?e archiwum Stalina jest dost?pne?

- Nie. Jest te? cz??? tajna, do kt?rej nikt nie ma dost?pu, nawet historycy rosyjscy. S? tam m.in. dokumenty dotycz?ce decyzji podejmowanych przez Stalina na pocz?tku zimnej wojny, dotycz?ce USA, Polski, Josipa Broza-Tity itd. S?dz?, ?e te dokumenty pokaza?yby nam jeszcze wyra?niej, do jakiego stopnia Stalin by? inicjatorem agresywnej polityki wobec Zachodu. Naturalnie Rosjanie nie chc? tego odtajni?, bo wiedz?, ?e te papiery nie polepszy?yby ich wizerunku na ?wiecie.

* Jonathan Brent - profesor historii, wyk?adowca na uniwersytecie Yale. Wraz z Vladimirem Naumovem napisa? ksi??k? "Ostatnia zbrodnia Stalina: Spisek przeciwko ?ydowskim lekarzom 1949-53"

Материал предоставлен Иваном Ветровым