20 lutego 2003 zmar? w Krakowie Jan J?zef Szczepa?ski, wybitny pisarz, obecny tw?rczo w polskiej literaturze przez ponad p??wiecze. Obecny r?wnie? jako autorytet moralny - nie tylko w swoim ?rodowisku, lecz r?wnie? w kr?gach czytelnik?w identyfikuj?cych si? z postaw?, kt?r? prezentowa? w utworach, czyli wierno?ci? warto?ciom najwy?szym: honorowi, moralnej odpowiedzialno?ci za w?asne post?powanie, metafizycznemu uzasadnieniu trwa?o?ci ?wiata.

Jednak krytycy i badacze zazwyczaj mieli problemy z wpisaniem tw?rczo?ci Szczepa?skiego w teoretyczno czy historycznoliterackie kanony, pisano o nim pochlebnie, ale traktowano w izolacji od g??wnych nurt?w w literaturze, co nale?y ju? do sta?ych uwag w wypowiedziach o autorze Kadencji. Do pewnego stopnia opinie o nieprzystawalno?ci jego utwor?w do najbardziej szeroko ujmowanej problematyki czy typowych rozwi?za? formalnych wydaj? si? s?uszne, albowiem uda?o mu si? zachowa? stosunkowo du?? autonomiczno?? na tle innych pisarzy.

Od lat siedemdziesi?tych pojawia?y si? licznie obszerniejsze, bo obejmuj?ce ca?? tw?rczo?? lub analizuj?ce jej g??wne aspekty, opracowania krytyczne. Dopiero jednak Andrzej Sulikowski dostrzeg? podobie?stwo pod wzgl?dem wyczulenia na problematyk? moraln? i zachowania w?asnej niezale?no?ci z nieco starsz? Hann? Malewsk? i r?wie?nikiem, Zbigniewem Herbertem. Z charakterystyk? tyle? oryginaln? co kontrowersyjn? wyst?pi? jedynie Tadeusz Drewnowski, przyznaj?c autorowi Rafy miejsce "najwybitniejszego w Polsce pisarza kr?gu katolickiego". Stefan Zabierowski natomiast umie?ci? autora w?r?d polskich pisarzy, dla kt?rych istotne by?o Conradowskie dziedzictwo.

Najbardziej oczywist? klasyfikacj? otrzyma? Szczepa?ski jako pisarz pokoleniowy. Zbie?no?ci z tw?rczo?ci? generacji 1920 jest wiele: data urodzenia (12 stycznia 1919 roku), ten sam czas i forma debiutu (1943 rok, konspiracyjne czasopismo "Droga" publikuj?ce r?wnie? wiersze Baczy?skiego i Borowskiego). Krytyka przypisa?a jednak Szczepa?skiemu kontekst debiutu pokoleniowego, por?wnuj?c opublikowane w 1947 roku na ?amach "Tygodnika Powszechnego" partyzanckie opowiadanie Buty z obozowymi utworami Tadeusza Borowskiego, wydanymi o rok wcze?niej w zbiorowym tomie Byli?my w O?wi?cimiu, a nast?pnie w "Tw?rczo?ci". Paralele mi?dzy opowiadaniami obu pisarzy wydaj? si? oczywiste: zerwanie z dotychczasow? konwencj? przedstawiaj?c? w martyrologicznym obiektywie wojenne do?wiadczenia Polak?w, szokowanie czytelnik?w przyk?adami tego, jak dalece cz?owiek pod wp?ywem zewn?trznych okoliczno?ci mo?e odrzuci? dotychczasowe zasady moralne. Jednak?e autorzy powzi?li odmienny zamys? etyczny i w tym znaczeniu nie mo?na ich traktowa? jednakowo. Borowski jest przekonany o zupe?nej nieprzystawalno?ci normalnego ?wiata i rzeczywisto?ci obozowej, Szczepa?ski poprzez medium Szarego wyra?nie dystansuje si? od opisywanych wydarze?, ma ?wiadomo?? nienaruszalno?ci warto?ci moralnych, co podkre?la poprzez powszechnie p??niej cytowan? metafor? o "zara?eniu ?mierci?" towarzyszy z lasu. R??nica mi?dzy pisarzami le?y r?wnie? w okoliczno?ciach zewn?trznych towarzysz?cych debiutowi. Trudno?ci z opublikowaniem utworu Szczepa?skiego w renomowanych czasopismach literackich (na przyk?ad w redagowanej przez Wyk? "Tw?rczo?ci", kt?ry wyja?nia?, ?e ba? si? odbioru czytelnik?w), a nast?pnie dziewi?cioletnie op??nienie z przyczyn cenzuralnych ksi??kowego wydania But?w spowodowa?y, ?e wi?kszy rozg?os zyska? z pewno?ci? Borowski i racj? ma Andrzej Werner zauwa?aj?c, ?e to na niego wcze?niej spad?y gromy licz?cej si? krytyki.

Szczepa?ski, debiutuj?cy powt?rnie i ze znacznym op??nieniem, straci? szans? na zdobycie miejsca w?r?d swoich tworz?cych literatur? pokoleniow? r?wie?nik?w. Chocia? p??niej pokoleniowy temat by? obecny w jego utworach, to jednak autor Rafy przedstawia? do?wiadczenia swoich r?wie?nik?w odmiennie, w kategoriach socjologicznych (najpierw z wyra?nie zaznaczonym poczuciem odr?bno?ci z poprzednimi pokoleniami, a potem ze ?wiadomo?ci? kontynuowania tradycji niepodleg?o?ciowej), etycznych (daj?c ?wiadectwo dylemat?w moralnych) i z czasem politycznych (upominaj?c si? o rehabilitacj? powojennych ocen AK).

Ze wzgl?du na podj?t? problematyk? rozterek bohatera-inteligenta, pojawi?y si? propozycje wpisuj?ce pisarza w nurt rozrachunk?w inteligenckich. Potr?jny (niemal tym w samym okresie ukaza?y si? trzy, cho? pisane w r??nym czasie, ksi??ki) i sp??niony debiut Szczepa?skiego spowodowa?, ?e Polska jesie? (1955) i Koniec legendy (tom Buty i inne opowiadania 1956) nie zosta?y w??czone przez Kazimierza Wyk? do grupy powie?ci Stanis?awa Dygata, Stefana Kisielewskiego, Kazimierza Brandysa i opowiada? Paw?a Hertza, wydanych do 1948 roku.

A propozycja Szczepa?skiego i tym razem by?a inna: o ile utwory rozrachunkowe kompromitowa?y etos i tradycj? inteligenck?, ukazuj?c o tyle jego utwory rehabilitowa?y warto?ci reprezentowane przez typowego, ukszta?towanego jeszcze przed wojn?, inteligenta. Str?czy?ski z Polskiej jesieni mimo g??boko prze?ytej katastrofy wrze?niowej czy te? Szary z Ko?ca legendy po wstrz?saj?cych do?wiadczeniach partyzanckiego ?ycia i tragicznych wie?ciach o powstaniu warszawskim (istotna jest tak?e polemika bohatera z reprezentuj?cymi tzw. realizm polityczny warszawskimi rozbitkami) potrafili w inteligenckim wzorcu odnale?? warto?ci, dzi?ki kt?rym ich dotychczasowe post?powanie i okre?lenie si? wobec poja?ta?skiej przysz?o?ci mia?o sens i cel.

Po opublikowaniu Pojedynku (1957) recenzenci dostrzegli literacki kontekst obrachunk?w z w?adz? i systemem, umieszczaj?c powie?? obok Ciemno?ci kryj? ziemi? (1956) Jerzego Andrzejewskego i Matki Kr?l?w (1957) Kazimierza Brandysa, a Wies?aw Pawe? Szyma?ski por?wna? j? nawet do esej?w Mi?osza (Zniewolony umys? ukaza? si? na Zachodzie w 1953 roku). Pojedynek i Ciemno?ci kryj? ziemi? ??czy problematyka moralna dotycz?ca uwik?a?, jakim poddana zostaje jednostka w totalitarnym pa?stwie oraz paraboliczno?? opowie?ci: Andrzejewski wykorzystuje sztafa? historyczny (Hiszpania czas?w Wielkiej Inkwizycji), Szczepa?ski - geograficzny (fikcyjne pa?stwo w Ameryce Po?udniowej). Polemik? z socrealizmem s? B?ogos?awione wody Lete i Manekin, Demaskowanie j?zyka politycznej propagandy, pot?pienie szerz?cego si? karierowiczostwa, wyra?na pr?ba rehabilitacji pokolenia AK-owskiego zbli?aj? te opowiadania do utwor?w, w kt?rych dokonywano obrachunk?w ideowych, jak na przyk?ad w Matce Kr?l?w. W tw?rczo?ci Szczepa?skiego rozrachunki z ideologi? nie okaza?y si? zjawiskiem przelotnym. Postawa autora, dokonuj?cego w pewnych momentach, zwi?zanych najcz??ciej z prze?omowymi wydarzeniami w historii oceny rzeczywisto?ci, wydaje si? by? konsekwentn? realizacj? conradowskiej formu?y oddawania sprawiedliwo?ci widzialnemu ?wiatu, rozumianej przez krakowskiego pisarza jako dawanie ?wiadectwa prawdy o swoich czasach.

Wyj?tkowa, lecz wa?na w dorobku Szczepa?skiego powie?? historyczna, czyli dylogia Ikar (1966) i Wyspa (1968), wpisuje si? w nurt literatury historycznej lat sze??dziesi?tych, prze?amuj?cej kanony Kraszewskiego i Sienkiewicza. Autor, podejmuj?c na autentycznym materiale z przesz?o?ci historiozoficzn? refleksj? nad losem Polak?w, dokonuje spojrzenia na XIX wiek z perspektywy sobie wsp??czesnej. Opowie?? o m?odym powsta?cu, Antonim Berezowskim, zes?anym na koloni? karn? za nieudany zamach na cara z szerszej perspektywy jest paralel? XIX i XX wiecznej martyrologii Polak?w, z w??szej - ?wiadectwem do?wiadczenia wojennego i represji w poja?tanskiej Polsce, kt?re sta?y si? udzia?em pokolenia 1920. I temat, i przyj?ta perspektywa widzenia pozwalaj? dostrzec zbie?no?ci powie?ci Szczepa?skiego z takimi propozycjami W?adys?awa Terleckiego jak Spisek (1966), Dwie g?owy ptaka (1970), Powr?t z Carskiego Sio?a (1973), a nowoczesna forma zsynkretyzowania r??nych gatunk?w: powie?ci biograficznej, psychologicznej, refleksji historiozoficznej, reporta?u, w??czenia autentycznych dokument?w, czyni j? podobn? do utwor?w Parnickiego, Malewskiej, Brandys?w.

Oryginalne miejsce literaturze polskiej zaj?? od lat siedemdziesi?tych dzi?ki zbiorom esej?w i reporta?y literackich. W Rafie, Przed nieznanym trybuna?em, Autografie i Kipu Szczepa?ski m?wi najpe?niej w?asnym g?osem i we w?asnym imieniu. Sk?ada si? na tak? postaw? i podmiotowo?? wypowiedzi, i stopniowo ujawniaj?cy si? proces dodatniego przewarto?ciowywania stale obecnych w wi?kszo?ci utwor?w problem?w, w du?ej mierze wynikaj?cych z autobiograficznych do?wiadcze?. S? nimi prze?ycia pokolenia 1920, fenomen dw?ch totalitaryzm?w (faszystowskiego i komunistycznego), etos polskiej niepokornej inteligencji, a tak?e koncepcja literatury i funkcji pisarza wobec aktualnej rzeczywisto?ci.

Od lat sze??dziesi?tych zauwa?a si? "inwazj? eseju" w tradycyjne gatunki literackie, chocia? r?wnocze?nie przyznaje si? eseistycznej wypowiedzi status mi?dzygatunkowy albo formy samoistnej. Pierwszy ze zbior?w, Rafa (1974), nosi wyra?ne cechy prze?amywania tradycyjnych gatunk?w: ??czenia opowiadania ze wspomnieniem, reporta?em, kronik? rodzinn?. Bardzo wyra?nie zaznacza si? podmiotowo??, refleksyjno??, subiektywny spos?b przedstawiania wydarze?, a tak?e sk?onno?? do filozoficznych uog?lnie?. Podobne cechy charakteryzuj? zbi?r ju? wyra?nie zeseizowanych utwor?w Przed nieznanym trybuna?em. To w tym zbiorze wyra?ona zosta?a najpe?niej w?a?ciwa Szczepa?skiemu postawa etyczna i estetyczna.

Pod wzgl?dem problematyki eseje autora But?w mo?na zestawi? z najwa?niejszymi propozycjami refleksji literackiej, socjologicznej, psychologicznej. Rehabilitacj? generacji 1920 z Pr?bami ?wiadectwa Jana Strzeleckiego, analiz? fenomenu faszyzmu i szerzej - totalitaryzmu z rozprawami Franciszka Ryszki, Antoniego K?pi?skiego czy Ryszarda Krynickiego, a z powodu akcentowania moralnego aspektu - z esejami Henryka Elzenberga, Hanny Malewskiej, czy z utworami Gustawa Herlinga-Grudzi?skiego. Wyra?nie zaznaczona postawa poszukiwania transcendencji we wsp??czesnym ?wiecie i wskazywanie jej zwi?zk?w ze sztuk? zbli?a Szczepa?skiego znowu do autorki Apokryfu rodzinnego i r?wnie? metafizycznie zorientowanej tw?rczo?ci Herlinga-Grudzi?skiego.

Mimo niew?tpliwych zbie?no?ci z innymi autorami, w zbiorze Przed nieznanym trybuna?em wyra?ona zosta?a najpe?niej w?a?ciwa Szczepa?skiemu postawa etyczna i estetyczna. Wydaje si? wi?c, ?e esej sta? si? form?, w kt?rej autor But?w m?g? najlepiej wyrazi? to, co ma do powiedzenia o wsp??czesnej sobie rzeczywisto?ci, kt?ra przesz?a pr?b? dw?ch wielkich system?w totalitarnych, post?puj?cego od??czania si? od wymiaru transcendentnego, zamieniania tradycyjnych warto?ci na systemy kulturowo obce.

Do czasu powstania Rafy pisarz poszukiwa? w?asnej formy wypowiedzi. Mo?na zaobserwowa? wyra?ny proces stopniowej defabularyzacji jego prozy, nat??aj?cej si? postawy autobiograficznej i autotematycznych komentarzy. Istotny wp?yw na zmian? charakteru jego pisarstwa maj? powstaj?ce od lat 60. ksi??ki podr??nicze. W najpowa?niejszych pracach o Szczepa?skim badacze zgodnie podkre?laj?, ?e ich forma i zawarto?? intelektualna znacznie przekraczaj? wyznaczniki gatunkowe zwyk?ego reporta?u i w zdecydowany spos?b wp?ywaj? na ukszta?towanie si? eseistycznej formy. W zbiorach esej?w Szczepa?ski ma pe?n? ?wiadomo?? swojej indywidualno?ci, co wyra?a manifestowaniem w?asnego, jednostkowego, ale ?wiadomego uniwersalnej prawdy g?osu.

Po prze?omowym, tak?e dla autora Polskiej jesieni, roku 1980, jego tw?rczo?? zdominowana jest przez ?wiadectwa, w kt?rych podejmuje sprawy powszechne - wzajemne stosunki literatury i polityki, jak w Kadencji (wydanej pocz?tkowo w 1986 roku w drugim obiegu, p??niej w 1989) i pr?b? syntezy fenomenu totalitaryzmu, jak w Male?kiej encyklopedii totalizmu (1990). Wydane zostaj? zapiski prywatnych do?wiadcze? - Historyjki (1990), kt?re s? zbiorem opowie?ci i anegdot autobiograficznych. Charakter ?wiadectwa maj? r?wnie? ze wzgl?du na aktualn? tematyk? przemian po 1989 roku i wyra?nie manifestowane stanowisko autora opowiadania z tomu Mija dzie? (1994). Refleksje nad etosem inteligencji Trzeciej Rzeczypospolitej pozwalaj? m?wi? o zbiorze jako o powt?rnych rozrachunkach inteligenckich. Paralele wydaj? si? oczywiste: nakre?la je potrzeba okre?lenia w?asnego miejsca w nowej rzeczywisto?ci politycznej.

Drugi zarysowuj?cym si? w?wczas kierunkek w tw?rczo?ci autora Rafy to kontynuacje podejmowanych wcze?niej temat?w. W zbiorze opowiada? Ultima Thule pisarz przedstawi? jeszcze raz problematyk? totalitaryzmu (tym razem, podobnie jak w Pojedynku, na przyk?adzie rzeczywisto?ci fikcyjnej, a zawarte w tytule odwo?anie do mitycznej wyspy nadaje utworowi uniwersalny charakter), refleksj? nad sztuk?, opowie?? o losach pokolenia. Nie zarzuci? tak?e formy reporta?u z podr??y, w??czaj?c do zbioru tak?e Argonaut?w, autentyczn? histori? o niezwyk?ym rejsie "?ladami Odyseusza" czy wcze?niej - publikuj?c kolejn? ksi??k? podr??nicz? Nasze nie nasze (1984). Podobne tematy, potwierdzaj?ce sta?o?? zainteresowa? autora, wyst?puj? w tomie opowiada? Jeszcze nie wszystko (1997) i wydanych jako ostatnie Roz?ogach (2001).

R?wnocze?nie w kolejnych ksi??kach nasila si? refleksja metafizyczna, zapocz?tkowana ju? w esejach, dotycz?ca fenomenu ?wi?to?ci, nie?miertelno?ci, postawy wobec spraw ostatecznych: przemijania, ?mierci. W zbiorze Wszyscy szukamy (1998) ponownie odkrywa pisarz swoj? g??bok? wra?liwo?? etyczn?, uczciwo?? wypowiadanych osobistym tonem s??w, tak, ?e czytanie jego utwor?w coraz bardziej staje si? spotkaniem nie z abstrakcyjnym narratorem, lecz po prostu z osob?.

Tw?rczo?? Jana J?zefa Szczepa?skiego tworzy jednorodn? ca?o??. Pr??no w niej szuka? zasadniczych prze?om?w, nie ma w niej miejsca na konwersje w?a?ciwe pisarzom, kt?rzy tak jak autor Polskiej jesieni aktywnie uczestniczyli przez kilka dekad w polskim powojennym ?yciu literackim. A przecie? sk?adaj? si? na ni? tak?e scenariusze, na przyk?ad do tak znanych film?w jak Wolne miasto i Westerplatte (w re?yserii Stanis?awa R??ewicza) czy Z dalekiego kraju i ?ycie za ?ycie (w re?yserii Krzysztofa Zanussiego). Chocia? w istocie podejmowa? sprawy zawsze aktualne, w historii literatury polskiej pozostaje, jak si? wydaje, wyizolowany z g??wnych pr?d?w, dyskusji i propozycji artystycznych. Jest to s?uszne do pewnego stopnia, gdy? pisarz nigdy nie stara? si? by? popularny czy modny poprzez schlebianie odbiorcom czy kuszenie atrakcyjn? form?. Stawia? czytelnikom - tak jak sobie - wysokie wymagania. Pod tym wzgl?dem stanowi przyk?ad osobliwy.

Warto zwr?ci? uwag?, ?e Uniwersytet ?l?ski dzi?ki inicjatywie prof. Stefana Zabierowskiego sta? si? jednym z g??wnych o?rodk?w bada? nad tw?rczo?ci? Jana J?zefa Szczepa?skiego, czego efektem jest cz??? rozprawy habilitacyjnej, jedna praca doktorska, kilkana?cie magisteri?w. W 1994 roku Instytut Nauk o Kulturze zorganizowa? og?lnopolsk? sesj? naukow? dotycz?c? nie tylko literackich dokona? autora. Zainteresowania pisarstwem Szczepa?skiego s? kontynuowane, planowane jest wydanie trzeciej (po tomie studi?w Tw?rczo?? literacka i filmowa Jana J?zefa Szczepa?skiego i ksi??ce Pisarz i historia) pozycji mu po?wi?conej.

(Miesi?cznik Uniwersytetu ?l?skiego w Katowicach, maj 2003 r., numer 8 (108))